بخشی از مطلب
نگاهی گذرا به تاریخ معماری ایران، نشان میدهد که در ابتدای توسعه خانه
سازی در ایران نمی توان از معماری کاخ بحثی به میان آورد. زیرا ایجاد بنای
بزرگ یا کاخ سازی در این سرزمین به اواخر هزاره دوم قبل از میلاد مربوط
است. برای مثال میتوان به این نکته اشاره کرد که در دورههای اولیه گاهی یک
بنای منفرد، فقط به عنوان یک کاخ مسکونی به کار میرفت و در مواردی همین
بنا، نقش یک معبد را برعهده میگرفت و در پارهای مواقع، برای هر دو کاربرد
از آن استفاده می شد. کاخ سازی نام مطلبی ست که در ادامه به بررسی آن
میپردازیم. احداث کاخها در ایران به گذشته های بسیار دور باز می گردد.
مفهوم امروزی کاخ با مفهوم این کلمه در گذشته متفاوت است. در گذشته بناهایی
منفرد با نوعی معماری برتر از دیگربناها احداث می گردید که کاربردهای
متعددی داشت؛ مثلاً, ممکن بود زمانی به عنوان معبد و نیایشگاه و گاه به جای
قلعه دفاعی و سرانجام برای سکونت حکمرانان استفاده شود(چغازنبیل).
بتدریج ماهیت این بناها تغییر یافت و کاخها یاقصرها در ایران مقر حکومت
سلسله های مختلف شد؛ برای مثال در زمان هخامنشی تخت جمشید, در زمان اشکانی
کاخ آشور, در زمان ساسانی تیسفون و کسری و سروستان را می توان نام برد.
در دوره اسلامی اینگونه بناها بتدریج برای سکونت و امور حکومتی استفاده
گردید.از صدر اسلام کاخ یا بنای با شکوهی که در مقیاس برتر ساخته شده باشد,
به جای نمانده است. شیوه معماری کاخ العمره و کاخ المشتی ـ که در زمان
امویا احداث گردید و بقایای آن هنوز پابرجاست ـ از شیوه هنری عهد ساسانی
اقتباس شده است.
از زمان صفوی احداث کاخها وارد مرحله تازه ای شد و در پایه تختهای سه گانه
آنها (تبریز, قزوین و اصفهان) نمونه های جالب توجهی ساخته است.
کاخهای چهل ستون, هشت بهشت و عالی قاپوی اصفهان, صفی آباد بهشهر, فین کاشان
و فرخ آباد ساری از مهمترین نمونه های شیوه معماری عهد صفویان هستند.
ایجاد کاخها به همین شیوه تا عهد نادرشاه (مانند کاخ خورشید کلات) و عهد قاجار (مانند کاخ صاحبقرانیه و شمس العماره) ادامه یافت.
کاخها در ایران نقشه های گوناگونی داشته است: برخی کوشک مانند بوده اند(
مانند هشت بهشت صفی آباد), بعضی نقشه مربع و مستطیل داشته اند و برخی چند
ضلعی بوده اند.
مهمترین مسأله در ساختن کاخها, بویژه از عهد صفوی به بعد, تزیین با کاشیکاری, گچبری, آیینه کاری و سنگ کاری است.
کاخ سازی پیش از اسلام:
ایجاد بنای بزرگ یا کاخ سازی در این سرزمین به اواخر هزاره دوم قبل از میلاد مربوط است.
در میان صفحات تاریخ معماری ایران ، کاخ سازی هخامنشی، سه دوره متمایز وجود
دارد که اولین دوره از سال 550 قبل از میلاد در طراحی یکی از کاخ های
پاسارگاد با ایجاد یک تالار بزرگ که به صورت یک مستطیل بزرگ که دارای سه
معبر است، آغاز می شود.
قسمت شرقی آن کاملاً طولانی و ستون داراست و در اتاق شبیه برج – در گوشه شمال غربی و جنوب غربی آن ساخته شده است.
کاخ سازی پس از اسلام:
ساخت بنای عالی قاپو ( درب عالی) در میدان نقش جهان اصفهان توسط شاه طهماسب
به صورت کوشکی سه طبقه آغاز شد اما شاه عباس پس از انتقال پایتخت از قزوین
به اصفهان، عالی قاپو را به شکل امروزی خود گسترش داد.محل استقرار
پادشاهان و درباریان برای تماشای جشن ها و بازی های ورزشی، بر سر در این
بنا قرار داشته است.عالی قاپو کاخی است با دری با شکوه که تاریخ بنای آن به
عصر تیموریان می رسد. این بنا را می توان مقر حکومتی دولت صفویه دانست .
نتیجه گیری:
در کاخ هایی که پیش از اسلام ساخته شده مانند: هخامنشی،هترا ودیگر کاخ ها
برای تزئین از نقش برجسته ها از سنگ با نقوشی از حیوانات،انسان های بالدار و
دیگر مواردی از این قبیل استفاده می شده است و با ظهور اسلام این نقوش جای
خود را به کلمات متبرک قرآنی ،گل و بوته از جنس گچ و کاشی که در کاخ های
دوره صفویه،قاجار و دیگر دوره ها نمایان است.
یکی دیگر از موارد دوره اسلام استفاده از شکستگی ها و قوس های زیبا در بناها است.
منابع:
معماری ایران دوره اسلامی (محمد یوسف کیانی)
سبک شناسی معماری ایران (محمد کریم پیرنیا)
آشنایی با بناهای تاریخی (سید مهدی میر دانش)
