بخشی از مطلب
مِحراب یا نمازگاه پیشوا، طاق‌نمایی است که جهت قبله را در مسجد نشان
می‌دهد که پیشوای دینی یا پیش‌نماز در اثنای نماز گزاردن در آن می‌ایستد.
در مسجدها محراب در وسط قبله مسجد قرار دارد. به طوریکه با ایستادن امام یا
پیش نماز رویش به سمت قبله باشد و نماز بگزارد. طرز قرار گرفتن محراب، جهت
قبله را در داخل مسجد مشخص می‌کند. در واقع مذبح کلیسای مسیحی شکل کوچک
شده محراب است. وجود محراب در همه مساجد لازم نیست. در مسجدی که بطور صحیح
جهت یافته دیوار قبله بعنوان شاخصی هدایتگر، محراب را غیر ضروری می‌کند
دلیل اینکه در بعضی از مساجد محراب کمی گودتر از کف بقیه جای‌های دیگر مسجد
است این است که امام جماعت باید پایین‌تر از مردم نماز بخواند. در واقع
محراب باید یا گودتر باشد یا حداقل مساوی دیگر قسمت‌های زمین نماز گذاران
باشد. گودی محراب مانند سنگر جنگ در راه خدا بوده و امام جماعت نیز به
عنوان جنگجویی در راه خدا در جنگ حق علیه باطل است؛ و امام جماعت وظیفه
سنگینی در برابر اسلام دارد که باید به نحو احسن از ارزش‌های اسلام دفاع
کند. گودی محراب به امام جماعت با قرار گرفتن در محراب کمک می‌کند که این
وظیفه‌ای که بر دوشش است را از یاد نبرد. همچنین است که برخی بر این
عقیده‌اند که امام جماعت به دلیل اینکه نمادی از اسلام است در هنگام نماز
در محراب مسجد باید پایین‌تر باشد تا عظمت خدا را از یاد نبرد، مغرور نشود و
احساس برتری نسبت به مردم را نداشته باشد.
ریشه کلمه
برخی بر این باورند که ریشه محراب از فعل حرب (به معنی «جنگیدن»، از ریشه ح
ر ب) است و بنابراین محراب هم به معنی «میدان جنگ» است و اشاره به «محل
جنگیدن با شیطان» دارد و این را به حدیثی نبوی هم ارتباط می‌دهند. برخی
دیگر این توضیح را برای ارتباط این واژه و فعل کافی نمی‌دانند و محراب را
وام‌واژه می‌دانند و به دنبال ریشه آن در زبان‌های دیگر هستند؛ (به معنی
«خرابه»، «قصر»، و معانی دیگر). البته همکنون این تئوری نامحتمل دانسته
می‌شود. گفته می‌شود این واژه پیش از اسلام برای اشاره به نوعی بنا به کار
می‌رفته‌است. همچنین به پرستشگاه‌های آیین مهرپرستی که در ایران و
بین‌النهرین رواج داشته‌است مهرابه گفته می‌شده‌است.
نقشه محراب
نقشه‌های محرابی ریشه در آیین مهر دارد، معنی و ریشه درست قانع کننده‌ای در
زبان عربی ندارد. می‌گویند یعنی محل جنگ (حرب) اما محراب جای جنگ نیست.
ریشه این واژه را دکتر محمد مقدم استاد دانشگاه ادبیات روشن کرد. آب، آو و
آوه به معنی ساختمان، خانه و امثال آن است. سردابه یعنی خانه سرد. گرمابه
یعنی خانه گرم، محراب یعنی خانه مهر. نخستین محراب‌ها هم متعلق به آیین مهر
است. محراب‌ها به شکل گنبد ساخته می‌شدند و در دو طرف آن نمادهای طلوع و
غروب وجود داشت.
نقشه محرابی در ایران به شکل‌های مختلف بافته شد. اطراف و درون آن را به
صدها طریق آراسته‌اند، اما حاشیه‌های آن، اگر هراتی یا دوستکامی باشد، با
محراب و آیین مهر ارتباط دارد. در تعداد زیادی از محرابی‌ها از خط (دعاها،
نام‌های خدا و سوره‌های قرآن) استفاده می‌شود. حتی نمونه‌های دوره صفوی در
این مورد جذاب نیست. نه خط زیباست نه طرح متناسب، به طوری که اگر بناست
بافت آن‌ها تجدید یا شبیه آن نقشه‌ها طراحی شود، تجدید نظر اساسی لازم
دارد
● گچ بری
آثار موجود کهن در ایران نشان می دهد که هنرمندان ما از قرن سوم هجری به
تزئین محراب توجه کرده اند و یک نمونه از آن، مسجد عتیق یا مسجد شیراز است
که در سال ۲۸۱ هجری به دستور عمروبن لیث بنا شده و در اثر زلزله و علتهای
دیگر چندین بار ویران و تجدید ساختمان گردیده است، و این موضوع تعیین و
تشخیص شکل اصلی بنا را کمی دشوار می کند ولی از آثار مختصری که در قسمت
جنوبی آن بجای مانده میتوان نکته هایی از نخستین بنا پیدا کرد. گچ بری
عمیقی در قسمت زیر طاق محراب این مسجد به چشم می خورد که با طرح ساده گل،
آراسته است، و از نظر آنکه پیرایه زیادی در آن نقشها مشاهده نمی شود زیبایی
خاص یافته.
محراب مسجد جامع نائین را هم با گچ بری تزئین کرده اند و در نقش آن از کثیر
الاضلاعهای هشت ضلعی و اشکال هندسی ساده و گلهای مختلف استفاده شده است
ریزه کاری زیاد در گچ بری آن وجود ندارد ولی نقشها از زیبایی بی بهره
نیستند، و چون این گچ بری عمیق کنده شده و از ظرافت عاری است چنین تصور می
شود که محراب به دوره هایی که هنر گچ بری اولین قدمهای خود را بر میداشت
متعلق باشد. درست است که محراب مسجد جامع نایین و شیراز از بعضی جهات شباهت
زیادی با هم دارند، ولی به نظر می رسد که مسجد شیراز قدیمی تر از مسجد
نایین باشد.
زیباترین و پیچیده ترین گچ بریها درزمان سلجوقیان انجام گرفته است. در این
عصر با کتیبه هایی که نقشهای مفصل و پرکار داشتند اطراف محراب را می
پوشاندند. قسمت بالا و اطراف طاق نوک تیز طاقچه ای را، حاشیه احاطه کرده
بود و معمولاً در بخش بالا حاشیه زیاد تری با نقشهای درشتتر گچ بری می
کردند. اطراف طاق مرکزی حاشیه مستطیلی منقوش می شد و طرح ها عبارت بودند از
نقوش اسلیمی، نقش مو و تاک و برگهائی که سوراخ شده و شکل لانه زنبور به
خود گرفته بودند.
و....
