مطالعات طراحی میادین و فضاهای باز شهری
فهرست
مقدمه :
کلیات موضوع
روش کار
گستره:
بررسی معنا شناختی سه واژه در شهرسازی
طراحی
مصادیق ایرانی
مصادیق خارجی
کلیات موضوع
میدان یک فضای شهری است
فرهنگ دهخدا در مورد معنی واژه میدان می نویسد: عرصه ای گشاده در جایی که
اطراف آن خانه ها یا دکان هاست و می افزاید واژه میدان در اصل، پارسی است و
اعراب بر آن جمع بسته و میادین می گویند. با این تعریف در گذشته میدان به
هر جای فراخ، پهن و بی عمارت گفته می شد به همین دلیل میدان به مکان های
بزرگ و سربازی که در آن چارپایان، سبزی و میوه، ذغال و کاه و امثال آن را
می فروختند نیز اطلاق می شد این نوع میدان ها میدان تجاری بودند و تا به
امروز نیز معمولاً چنین مکان هایی نام میدان را بر خود دارند همانند میدان
میوه و تره بار. سایر میادین عمدتاً عبارت بودند از میادین حکومتی، که
نهادهای حکومتی در اطراف آن استقرار می یافتند. مانند میدان ارگ تهران یا
نقش جهان اصفهان، میدان نظامی که خاص تمرینات نظامی و اقامت نظامیان در
اطراف آنها بود مانند میدان توپخانه تهران، میدان ورزشی که به مسابقات
ورزشی اختصاص می یافت مانند میادین اسب دوانی یا میدان نقش جهان که فضای
میانی آن برای بازی چوگان مورد استفاده قرار می گرفت، میدان محلی که در محل
تقاطع گذرهای اصلی محله قرار داشت و پیرامون آن را مغازه ها، مسجد،
گرمابه، آب انبار و گاه سفاخانه در برمی گرفت، میدان اصلی شهر نیز محل تجمع
اصلی مردم بود و فضاهای عمومی متعددی از مسجد، بازار، آب انبارهای بزرگ و
نظایر اینها پیرامون آن جمع شده بود مانند سبزه میدان تهران یا قزوین.
بهترین معادل برای میدان شهری در زبان انگلیسی پلازا Plaza است. که در
ایتالیایی پیاتزا Piazza و در اسپانیایی پلاکا Placa گفته می شود و هر سه
کلمه از وازه لاتین پلاتی Platea مشتق گشته است. پلازا به عنوان فضای عمومی
و سرباز تعریف شده که کف آن را بیشتر مصالح سخت (مصالحی غیر از درخت ها و
دیگر پوشش های سبز طبیعی) پوشانده است، ورود اتومبیل ها به آن ممنوع است و
عمدتاً فضایی برای قدم زدن، رفع خستگی، نشستن، خوردن و آشامیدن و تماشای
اطراف می باشد. برخلاف پیاده رو، پلازا یا میدان بیشتر فضایی برای مکث است
تا عبور اگر چه ممکن است درختان، گلها یا چمن در پلازا وجود داشته باشد،
اما وجه غالب کف پوش آن ازمصالح سخت است. اگر منطقه کاشته شده و فضای سبز
ازمصالح سخت بیشتر باشد، این مکان یک پارک است نه پلازا. تفاوت دیگر پارک و
پلازا این است که پلازا در فضای شهری اطراف خود ادغام شده بدین ترتیب که
معمولاً محل تقاطع راههاست و راه های مهم به آن ختم می شود و یا درحاشیه
راه ها یا ساختمان ها قرار دارد. بنابراین میدان یا پلازا فضایی اجتماعی و
شهری و محل گفت و گو، تعامل، تفریح، استراحت، خرید، نظارت، مکث و توقف است.
بنابر این آنچه امروز در کشور ما به میدان مشهور است، میدان واقعی نیست
بلکه فلکه و معادل تقریبی آن، واژه انگلیسی(Roundabout) یعنی جایی که دور
آن می چرخند می باشد و معمولاً تقاطع مدوری است که بدون چراغ راهنمایی
کنترل می شود و دایره میانی آن با فضای سبز، آب نما، مجسمه یا ترکیبی از
آنها پوشیده شده است. فلکه را شهرسازی به نام اوژن هنارد Eugene Henard
اختراع کرده است و از پیدایش آن کمتر از یک قرن می گذرد، ولی برای تسهیل
تردد خودروها در تقاطع ها این پیشنهاد را در سال ۱۹۰۶ ارائه داد. بدین
ترتیب که یک مانع حرکتی را در وسط تقاطع قرار داد تا در نتیجه وسایط نقلیه
به دور آن گردش کنند و به این ترتیب در مسیر حرکتشان الزاماً روی یک سری از
دوایر حرکت نمایند، بدون اینکه مزاحمتی برای هم به وجود آورند.
میدان، کارت شناسایی شهر است
آیا تا به حال از خود سؤال کرده اید که اگر در شهر میدانی نبود، شهر چه
گونه می شد. آیا شهر جز مجموعه ای از ساختمان می شد، با دالان هایی باریک
یا پهن در بین آن ساختمان ها؟ آیا چنین شهری می توانست واجد هویت گردد؟ آیا
در این صورت نقطه ای خاص و با مفهوم برای شهروندان به وجود می آمد؟ در این
صورت خاطره های مردم در کجا شکل می گرفت؟ آیا مکانی برای تعلق داشتن به آن
باقی می ماند؟ نبود میدان به مفهوم صحیح آن، بی تردید هویت شهر را تضعیف
می کند، یک میدان موفق نشان دهنده توانایی شهر و یک میدان ضعیف نشانگر ضعف
مدیریت شهری است. کوین لینچ Kevin Lynch در اثر کلاسیک خود سیمای شهر The
Image of City بر اساس تحقیقات وسیعی که کرده است، ۵ عامل را که براساس
برداشت و استنباط مردم، سازنده سیمای شهر است و به عبارت دیگر تأثیر عمیقی
بر قضاوت مردم نسبت به شهر دارد، از یکدیگر تفکیک می کند که یکی از این
عوامل گره هایند. از نظر وی گره ها کانون هایی واجد اهمیت در شهر هستند که
معمولاً در محل تقاطع راه ها و یا تجمع پاره ای از خصوصیات به وجود می آیند
و ناظر می تواند به درون آنها راه یابد، بنابر این میادین گره های مهم
شهری هستند، که در ایجاد نقشه ذهنی مردم از شهر، نقش مهمی را ایفا می کنند.
از سوی دیگر به تعبیر جان گهل Jan Gehl میادین جایگاه فعالیت های انتخابی و
اجتماعی هستند. از نظر وی فعالیتها یی وجود دارند که ضروری محسوب می شوند،
مانند رفتن به محل کار یا آموزشگاه، خرید مایحتاج ضروری، ایستادن در صف
اتوبوس و نظایر اینها. در مقابل فعالیت هایی هستند، که در صورتی شکل می
گیرند که فرد به آنها تمایل داشته باشد، مانند پیاده روی برای استفاده از
هوای تازه، تماشای جنب و جوش زندگی یا لذت بردن از آفتاب، فعالیت های
اجتماع نیز مواردی مانند دیدار با همسایگان، گفت و گو با دوستان، بازی
کودکان را شامل می شود. بنابر این اگر مدیر شهر بخواهد میزان موفقیت،
میادین شهر خود را ارزیابی کند باید دقت کند، که میدان های شهر، مکان چه
نوع فعالیت هایی است؟ آیا مردم بنا به ضرورت به این مکان ها می آیند یا
آنکه حضور در آنجا را انتخاب می کنند؟
میدان نیازمند توجه و احیاء است
علی رغم تلاش هایی که برای زیباسازی میدان های شهرمان در سال های اخیر
انجام شده است – به استثناء چند مورد از جمله میدان نقش جهان اصفهان –
غالباً به عرصه ای برای خودروها تبدیل گشته اند و نقش اصلی آنها تسهیل تردد
سواره است. به نحوی که اکثر میدان ها به گره ترافیکی تبدیل شده اند. میدان
ها این فضاهای باز اجتماعی – که بهترین وخاطره انگیزترین فضاها بوده اند –
به فلکه هایی پر از هیاهو تبدیل شده اند، اما هنوز دیر نشده است نباید
فراموش کرد که از اوائل قرن بیستم، پس از حدود سه هزار سال، میدان از فضایی
برای تعاملات اجتماعی به مکانی برای تبادلات ترافیکی مبدل شد. ولی این
نگرش به میدان دیری نپایید، و از اوایل دهه ۱۹۷۰ میلادی تا کنون همواره
برنامه ریزان و طراحان شهری و حتی متخصصین حمل و نقل کوشیده اند، متناسب با
نیازهای زمانه طرح هایی را ارائه دهند، که هم پاسخگوی مسائل ترافیکی، هم
جوابگوی مقتضیات اجتماعی و فرهنگی و هم بسترساز تعاملات اجتماعی باشند، این
شهرسازان و معماران با رعایت اصول سعی کردند، روح میدان ها را به آنها باز
گردانند. ما نیز می توانیم راه حل بومی خود را برای احیای میادین و کارآمد
کردن فلکه مبتنی برتجربیات موفق جهانی بیابیم. به هر حال آنچه مسلم، این
است که مدیر شهری ناچار است وارد میدان شود و نمی تواند از حاشیه آن عبور
کند شاید جمع آوری این جزوه ء کمکی کوچک، در این مسیر محسوب شود.
روش کار
جزوه حاضر به جمع آوری و ارایه اطلاعات مربوط به میدان های شهری اختصاص
دارد. این اطلاعات که به روش های کتابخانه ای (مدارک چاپی) و میدانی
(برداشت محلی) تهیه شده اند، دامنه نسبتاً وسیعی از مجموعه مباحث مترتب بر
موضوع را در بر می گیرند که حسب هر سوژه طراحی شهری، مفید واقع می گردند.
جمعبندی و نتیجه گیری مشخص از این اطلاعات به جهت تهیه دستورالعمل های
طراحی، می بایست توسط دستگاه هایی صورت گیرد که در قانون، مکلف و مامور به
آن شده اند ولی تاکنون سند معتبری ارایه نداده اند. در واقع، جزوه حاضر
صرفاً نوعی جمع آوری نظرات تلقی می گردد که متعاقباً می بایست در قالب
نظریه واحدی تجمیع گردیده و انتشار یابد. غلط مفاهیم و دستاوردهای تجربی
کشورهای خارجی با میراث فرهنگی ایران و تجربیات مفید طراحان گذشته آن، چاره
طراحی امروز ما نیست. این موضوع (اصول طراحی میدان) می بایست به همت
اندیشمندان حرفه ای، تعیین تکلیف گردیده و راه کارهای عملی ارایه شوند.
پروژه طراحی میادین و فضاهای سبز
جمهوری چک- میدانی فرهنگی در پراگ که استقرار مغاره ها، فضاهای تفریحی،
موزه، و پیوندی ارگانیک با بافت اطراف دارد. سالن نمایش و جز اینها آن را
به فضایی چند عملکردی و جذاب تبدیل کرده است، از فضای باز این میدان نیز
علاوه بر استفاده روزمره در فستیوال ها، جشن ها، نمایش ها و گردهمایی ها
بهره گیری شود.
.
