بخشی از مطلب
ساده ترین تعریف توسعه پایداربدین قرار است : توسعه ای که ضمن آن که به
نیازهای کنونی جامعه بشری پاسخ داده میشود ، توانائیهای نسلهای آینده را
برای پاسخگویی به نیازها و خواسته هایشان به مخاطره نمی اندازد.
توسعه پایدار نگران تهی شدن کنونی کره زمین از منابع است ، لیکن تنها منابع
طبیعی نیستند که در مخاطره قرار گرفته اند، بلکه کیفیتهای دیگر نظیر کیفیت
چشم اندازها، میراث فرهنگی ، و آرامش و توانائی مناطق شهری برای زیست ایمن
و سالم نیز در خطر نابودی است.
هدف گذاری برای توسعه پایدار، توجه یکجا به عوامل و مقوله های اجتماعی و
اقتصادی همراه با موضوعات مرتبط با محیط زیست طبیعی گریز ناپذیر است ، زیرا
که شرایط اجتماعی ناپایدار در نهایت می تواند به شرایط ناپایدار محیط زیست
منجر شود. گروهی از کارشناسان بر این اعتقادند که یک شهر ناپایدار را می
توان از افت جمعیتی ، افت زیست محیطی ، ناکارآمدی نظامهای انرژی رسانی ،
کاهش فرصتهای اشتغال ، دفع و مهاجرت فعالیتهای صنعتی و خدماتی ، و عدم
تعادل ترکیب اجتماعی - جمعیتی آن تشخیص داد ، فقر و اختلاف طبقاتی ، و از
دست دادن فرصتها و بی احترامی و رنجش خاطر، عدم اطمینان به آینده و تنشهای
روانی ، از هم گسیختگیها و ناهنجاریهائی که مردم یک شهر توانائی تحمل آن را
دارند دارای محدوده خاصی است ، که گذر از آنها منجر به از بین رفتن
رفتارها و هنجارهای درست و روحیه تحمل ناملایمات و بذل رحم و شفقت و هویت
جمعی می شود.انجمن بین المللی محیط زیست تعریفی جدید از توسعه پایدار برای
استفاده دولتهای محلی فراهم آورده است . بنابراین تعریف ، توسعه پایدار
خدمات زیست محیطی و اجتماعی و اقتصادی را برای همگان و بدون هرگونه تهدیدی
برای ماندگاری و پایداری نظامهای طبیعی ، دست ساز، اجتماعی - شهری فراهم می
کند
در بحث پایداری هر شهر دامنه وسیعی از موضوعهای مختلف را در برمی گیرد و
این موضوعها برحسب ضرورت در تعامل با یکدیگرند. نکته مهم آن که تعامل این
موضوعها بایکدیگر از عوامل موثر در پایداری هر شهر بشمار می آیند. تقریب
برای همه اقداماتی که بمنظور پیشبرد توسعه پایدار، طراحی و به اجرا گذارده
می شوند، عقاید مختلف و تضادهای درونی و برونی متفاوتی پدیدار می شود .
برای مثال ممکن است ممنوع کردن تردد وسائط نقلیه در مرکز شهر به منظور
کاستن از آلودگی هوا از جنبه پایداری زیست محیطی اقدامی قابل دفاع بحساب
آید، لکن همین اقدام به سبب ضربه ای که به کسب و کار مرکز شهر وارد می
سازد، دارای آثاری منفی و مضر از دیدگاه پایداری اقتصادی است . یا آن که
ممکن است همین اقدام از دیدگاه پایداری اجتماعی نیز فاقد توجیه لازم باشد،
زیرا که عدم تردد وسائط نقلیه در شب می تواند منجر به احساس عدم امنیت
افراد پیاده شود. برای ارزیابی پایداری شهری ، می باید شهر در کلیت آن و
یکجا در نظر گرفته شود و همه موضوعها مورد توجه و بررسی قرار گیرند.
در یک شهر ممکن است مسولان اقدامی را در جهت توسعه پایدار بدانند، لکن
شهروندان نظری جز این داشته باشند و در واقع پذیرای نظر مسولان نباشند. این
نکته به ویژه در جو سیاسی کنونی که به اقتصاد بازار الویت می دهد، واجد
اهمیت است . شهر پرتراکم درصورتی پایدار خواهد بود که بتواند شرائط زیست
سطح بالائی را برای همه شهروندانش فراهم آورد. براین اساس برنامه محیط زیست
سازمان ملل متحد توسعه پایدار را با عبارت بهبود کیفیت زندگی در محدوده
توانائی ظرفیت نظام اکوسیستم تعریف کرده است . تجربه های اخیر امید چندانی
برای پذیرش شهر پرتراکم به دست نمی دهد. بررسی انجام شده در کشور نروژ
توسطیک کارشناس نشان داده است که توسعه شهری متمرکز، که از جمله مشخصات آن
ساخت مساکن کم مساحت و ایجاد محدودیت برای تردد خودروی شخصی است ، می تواند
از سوی بسیاری از افراد به عنوان سیاستهائی غیرقابل قبول برای محدود کردن
آزادی فردی بشمار آید. طرفداران شهر پرتراکم چنین استدلال می کنند که گسترش
شمار خانوارهای یکنفره تقاضاهائی را برای مساکن کوچک و پرتراکم و بادسترسی
آسان به تسهیلات فراغتی و فرهنگی مرکز شهر بوجود آورده است . بااین همه ،
روندهای اخیر در بریتانیا حاکی از آن است که نسبت مساکن ویلائی استفاده
کننده از تسهیلات بانکی از حدود 38 درصد در سال 1992 به حدود 44 درصد در
سال 1993 افزایش یافته است . درمقابل ، درهمین سالها نسبت آپارتمانهای جدید
از حدود 14 درصد استفاده کننده از تسهیلات بانکی به حدود 7 درصد کاهش
یافته است از سوی دیگر به سبب تغییر مستمر معیارهای زندگی و سکونت و نیز
تغییر انتظارات افراد، مشکل پذیرش محلی پیچیده تر شده است . از اینرو
پویائی عوامل و اثر آن برسیاستهای توسعه پایدار از جمله نکاتی است که باید
در نظر گرفته شود.
همانطور که توسعه برای موردی خاص جنبه ای پایدار و برای موردی دیگر واجد
جنبه هائی از ناپایداری است ، همانطور هم توسعه می تواند برای بخشی از
جمعیت پایداری و برای بخش دیگری ناپایداری بارمغان آورد. برای مثال ، اثر
یک مرکز خرید جدید واقع در خارج از شهر می تواند به ضرر طبقه محروم از
خودروی شخصی و به نفع طبقه برخوردار و مرفه تر تمام شود، زیرا که افت کمی و
کیفی مراکز خرید محلی و عدم قابلیت دسترسی آسان به فرصتهای جدید خرید می
تواند منجر به افزایش هزینه و محدودیت حق انتخاب افراد فاقد خودروی شخصی که
عموم از طبقه کم درآمد می باشند گردد.
انجمن دوستان زمین epkinetall برعدالت اجتماعی به عنوان یکی از چهار اصل
توسعه پایدار تاکید می ورزندو بسیاری افراد دیگر نیز از این نظریه طرفداری
می کنند. هر چند همه محققان درباره معنی و مفهوم عدالت اجتماعی نظری یکسان
ندارند و بحثهای فراوانی در این زمینه در جریان است ، لکن عموم معتقدند که
عدالت اجتماعی معطوف به سیاستهای توزیعی یا اجرائی است که نهایت جامعه را
به سمت نوعی تعادل بین طبقات برخوردار و محروم از مواهب طبیعی سوق می دهد
تاکید برعدالت اجتماعی ، به لحاظ مشکلات مخاطره آمیزی که افزایش فاصله بین
جمعیت برخوردار و غیربرخوردار از مزیتها، برای پایداری زیست محیطی بوجود می
آورد، واجد اهمیت است . اکنون این واقعیتی عریان است که محرومیت و فقر از
مهمترین عوامل تخریب محیط زیست و تهی سازی منابع طبیعی اند.
پایداری یک شهر در سطوح مختلف - از محدوده یک خیابان تا پهنه یک محله و یا
کل شهر - قابل بررسی است . آثار مصرف منابع و آلودگیهای یک شهر تنها به
روستاهای اطراف آن محدود نمی شود، زیرا متابولیسم شهرها به گونه ای است که
آثار مهمی را بر محیط زیست جهانی بجای می گذارد از اینرو ممکن است تضادهائی
بین پایداری در سطوح مختلف ، یا بین هدفهای راهبردی و محلی وجود داشته
باشد. هیچ مکانی نباید برپایه مشخصات مطلق آن ارزیابی شود و برای مثال تنها
با ضوابط سطح ملی مقایسه گردد، بلکه هر مکان باید در متن شهر مربوطه و در
ارتباط با گونه های زیستی آن و چگونگی دسترسیهای جمعیت محلی به آنها مورد
ارزیابی قرار گیرد. علاوه براین ، اقداماتی که برای پایداری محلی خاص
طراحی و به اجرا گذارده می شود، آثاری منفی در محلی دیگر بجای می گذارد.
بنابراین ارزیابیهای ناظر برپایداری شهری نه تنها باید آثار اقدامات مربوط
را بر پهنه شهر و بیشتر از دیدگاههای راهبردی بسنجد، بلکه آثار ناشی از هر
اقدام باید در محدوده منطقه و در بعد جهانی نیز سنجیده شود.
شهر عمودی – شهر متراکم
اجرای مفهوم شهر پایدار و پرتراکم از طریق متراکم سازی ساختمانها از جمله
مواردی است که برای دستیابی به شهرهای پایدار پیشنهاد شده است . در ارتباط
با ارزیابی امکان دستیابی به پایداری از طریق متراکم سازی بررسی موارد زیر
ضروری است .
گوناگونی چهره های شهر پرتراکم :
شهر پرتراکم را می توان به گونه های مختلف تعریف کرد، زیرا که این گونه
شهرها پدیده ای متجانس نیستند. برپائی یک شهر پر تراکم می تواند از طریق
افزایش تراکم ساختمانی ، تغییر در فرم ساخت ، و یا از راه افزایش تراکم
فعالیتها، عملی گردد. هر کدام از این فرایندها در بر گیرنده تقدم و تاخر
نامحدود در مقوله هائی مختلف است . برای مثال 1)افزایش تراکم می تواند از
طریق توسعه مجدد زمینهای شهری موجود، توسعه جدید بر اراضی آزاد، توسعه
پیوسته ، یا تجدید بنا صورت گیرد2) افزایش تراکم فعالیتها می تواند در
نتیجه افزایش شمار ساکنان یا شاغلان یا بازدیدکنندگان از یک ناحیه شهری ،
یا افزایش تردد وسائط نقلیه در مسیرهائی خاص و یا دراثر استفاده بیشتر از
موجودی اراضی و ساختمانها بوجود آید. علاوه براین ، هر یک از گونه های
افزایش تراکم ساختمانی دارای ویژگیهای خاص است ، به طوری که هرکدام
باکاربری ، نوع طراحی ، و مقیاس اجرائی رابطه ای مستقیم دارد.
افزایش تراکم از دیدگاه مقیاس زمانی نیز متفاوت است و می تواند طولانی ، یکباره ، کوتاه مدت ، یا مرحله بندی شده و تدریجی باشد.
افزایش تراکم شهرها توسط هریک از این سیاستها گونه های متفاوتی از شهرهای
پرتراکم را به دست می دهد. با این همه نظریه و اندیشه شهر پرتراکم را می
توان به صور مختلف عملی ساخت ، که در این حالت هر یک از صور آن از دیدگاه
معیارهای پایداری وضعیتی دگرگون خواهد داشت . برای مثال ، فرض غالب براین
است که تراکم فعالیتها، در قیاس با افزایش تراکم توسعه شهر آثار منفی
بیشتری در پی دارد، به ویژه اگر تراکم فعالیتها منجر به افزایش ترافیک غیر
محلی شود. در مقابل بازسازیهایی که بمنظور آبادکردن اراضی متروک و موات
انجام می گیرد و یا عملیات عمرانی که در راستای بهسازی و یا جایگزینی
ساختمانهای مخروبه و بی قواره بعمل می آید اقداماتی مثبت و پذیرفتنی تلقی
می شود. درهمین حال مردم در برابر پروژه های خرد مقیاس ، تکمیلی ، و پروژه
هائی که کمتر بچشم می آیند مقاومت منفی کمتر نشان می دهند. بدینسان باید به
تنوع و گوناگونی شهر پرتراکم اذعان کرد.
مشخصات مناطق متراکم :
ویژگیهای مناطقی که در آنها فرایند افزایش تراکم انجام می گیرد عامل دیگر
اثرگذار برپایداری و افزایش تراکم است . مشخصات هر منطقه دربرگیرنده
ویژگیهای اجتماعی و زیست محیطی آن است برای مثال ، توسعه شهری و افزایش
تراکم در مناطق واجد اهمیت زیست محیطی می تواند از نظر محیط زیست ناپایدار
تلقی شود. در مقابل افزایش تراکم در منطقه ای که دارای اراضی متروک و موات
زیاد است می تواند بهبود وضعیت و نیز ارتقاء سطح پایداری اجتماعی و اقتصادی
آن را در پی داشته باشد.
مناطق ثروتمند شهر به سبب افت ارزش ملک و مطلوبیتهای محلی بیشترین زیانها
را از انجام اقدامات توسعه ای و افزایش تراکم متحمل می شوند و از اینرو
بیشترین مقاومت را در برابر سیاستهای افزایش تراکم از خود نشان می دهند.
برپایه نظرسنجی که در شهر پرث استرالیا انجام گرفت ثابت شد که به تناسب
نزدیکی به مرکز شهر، تایید ساکنان در مورد اقدامات توسعه ای پرتراکم نیز
افزایش می یابد. هم چنین نظرسنجی نشان داد که نظر ساکنان جوانتر درمورد
اقدامات یادشده مثبت تر است . به سخن دیگر، نظرات ابراز شده در این نظرسنجی
حاکی از تنوع رفتارها در برابر افزایش تراکم شهری است . براین اساس محققان
نظرسنجی بالا اعلام داشته اند که در محدوده های مکانی مناسب و دربین
گروههائی خاص ، اندیشه توسعه مبتنی بر تراکم بیشتر، می تواند بااقبال و
پذیرش مردمی مواجه شود.
حد و مرز افزایش تراکم :
همواره این امکان وجود دارد که گونه مشخصی از اقدامات توسعه ای یا محل
اجرای آن از پایداری لازم برخوردار باشد، لکن باید توجه کرد که این مقوله
بدون حد و مرز نیست . راهبردهای توسعه پایدار در بریتانیا به برنامه ریزان
شهری هشدار می دهد که تعیین حد و مرزی برای انجام اقدامات توسعه در مناطق
ساخته شده برای پرهیز از بمخاطره انداختن مطلوبیتهای محلی امری ضروری است ،
بدینسان حدی از اقدامات توسعه ای در جهت افزایش تراکم را می توان پایدار و
تجاوز از آن حد را ناپایدار تلقی کرد. بااین حال میتوان با اتخاذ تدابیری
آستانه پذیرش عمومی یا پایداری را بمنظور جذب بیشتر اقدامات توسعه ای به
سطحی بالاتر ارتقاء داد. برای مثال ممکن است افزایش تراکم واحدهای مسکونی
در منطقه ای خاص فشاری ناپذیرفتنی به شبکه های تامین برق ، آب ، گاز یا
فاضلاب منطقه وارد سازد، لکن چنانچه تکنولوژیهای پیشرفته تر برای افزایش
ظرفیت شبکه های یاد شده به کارگرفته شود، همواره این امکان وجود دارد که
بتوان اجرای اقدامات توسعه ای بیشتری را پیگیری کرد. بنابراین افزایش تراکم
فرایندی پویاست ، لکن شناخت درست حد و مرز و آستانه های آن برای پایداری
شهرهای پرتراکم بسیار مهم است .
عوامل برون زا:
عوامل برون زا نیز برپایداری شهرهای پرتراکم تاثیر می گذارند. اثرات این
عوامل بدین سبب برون زا می باشند که علاوه برتراکم ، در شکل گیری دامنه
وسیعی از اقدامات توسعه ای شهر نیز موثرند. برای مثال سیاستگذاریها و
مدیریت شهری می توانند در شکل گیری شهرهای پرتراکم موثر واقع شوند. نظام
مدیریت می تواند در حل و فصل ناسازگاریها و مغایرتهای ذاتی اقدامات توسعه
ای در جهت افزایش تراکم نقشی فعال ایفاکند، یا آن که مقامات محلی می توانند
با ارتقاء سطح کیفیت فضاهای عمومی و دسترسی به فضاهای آزاد موجود، زمینه
را برای پذیرش توسعه فضاهای باز دیگر فراهم آورند. نیروها و فرایندهای
متعدد دیگری نیز وجود دارند که می توانند در امکانپذیری و پایداری شهرهای
پرتراکم موثر واقع شوند:
کاهش فعالیت صنایع کارخانه ای .
حومه گرائی در مقابل تمرکز زادئی.
فعالیتها و مکانهای جدید اقتصادی .
تغییرات تکنولوژیک .
روندهای اجتماعی و شیوه های زندگی .
در بررسیهائی که از پایداری یک شهر پرتراکم به عمل می آید، شناخت درست و ارزیابی عوامل برون زا، از اهمیت بسیار برخوردار است .
تحقیقات شهر پرتراکم :
انجام تحقیقات درباره سه مقوله مختلف و مرتبط باشهرهای پرتراکم ضروری است .
این سه عبارتند از1) نیاز به آزمون ادعای پایداری در مورد اندیشه شهر
پرتراکم ، 2) آزمون امکانپذیری و پذیرش اجتماعی اندیشه شهر پرتراکم و 3)
ایجاد ابزار لازم برای حصول اطمینان از اجرای موفق شهر پرتراکم .
آزمون ادعای پایداری :
توجه و علاقمندی به توسعه پایدار ابعادی بسیار گسترده پیدا کرده است به
طوری که طرفداران پژوهش و تحقیق در باب آن ، طیف وسیعی از موسسات آموزشی ،
دولتهای سطوح ملی و محلی ، نهادهای سیاسی سطوح بین المللی ، سازمانهای
جهانی ، موسسات تحقیقاتی ، و جوامع محلی را در برمی گیرد.
هرچند بخش بزرگی از تحقیقاتی که درباره توسعه پایدار انجام می گیرد، رابطه
مستقیمی با موضوع شهر پرتراکم ندارد، لکن نتایج برخی از این تحقیقات
دربرگیرنده آثاری ضمنی برای اندیشه شهر پرتراکم است . موضوعات مورد بررسی
از طیفی بسیار گسترده برخوردارند و شامل مواردی از قبیل : پایداری در سطوح
جهانی ، اکولوژی ، سبزسازی اقتصاد و فعالیتهای تجاری ، کشاورزی و جنگلداری
پایدار، جهانگردی پایدار، سبزسازی قوانین زیست محیطی ، پایداری در صنایع
انرژی ، و موضوعات ناظر بر اقتصاد سیاسی می گردد. گرچه ممکن است در نگاه
اول بین این گونه تحقیقات و اندیشه شهر پرتراکم رابطه نزدیکی دیده و احساس
نشود، لکن به سبب آثاری که فرمهای شهری بر موضوعات تحقیقاتی یاد شده بجای
می گذارند و در عین حال به لحاظ کمکی که این تحقیقات به شفاف سازی اندیشه
شهر پرتراکم می کنند، توجه به نتایج آنها واجد اهمیت است .
از سوی دیگر برخی مطالعات در دست انجام درباره توسعه پایدار رابطه ای
نزدیکتر با مسائل شهری دارند. در این مطالعات مسائلی از قبیل : توسعه
پایدار از طریق برنامه ریزی کاربری زمین ، ساختمانهای پایدار، انرژی و
فرمهای شهری ، حمل و نقل پایدار، پراکنش آلودگیها و فرمهای شهری ، و البته
تراکم در دستیابی به پایداری ، مطرح است . اغلب مطالعات یادشده همچنان در
مرحله نظری قرار دارند و اثبات آنها نیازمند انجام مطالعات کاربردی و
آزمونهای میدانی بیشتر است ، اما اغلب مطالعات کاربردی مسائل مرتبط را به
صورت تک بعدی مطرح می کنند و تنها به یکی از ادعاهای ناظر بر شهرهای
پرتراکم می پردازند.
آزمون امکانپذیری شهر پرتراکم
اکنون نتایج تحقیقات بسیاری که در مورد پذیرش هدف پایداری در جوامع مختلف
انجام شده ، در دسترس است . این پژوهشها شامل بررسی درک عمومی از توسعه
پایدار و ارزشهای ناظر برآن ، ظرفیت مشارکت جوامع و مردم سالاری در ایجاد
تغییرات ، پتاسیل و توان موسسات در اجرای توصیه ها برای شهر پایدار، اهمیت و
پایندگی تغییرات در شیوه زندگی ، و نقش آموزشهای زیست محیطی می گردد.
ایجاد ابزار مدیریتی مورد نیاز برای شهر پرتراکم
مسولان برنامه ریزی محلی باید بتوانند اقدامات توسعه شهری را از دیدگاه
پایداری ارزیابی کنند و در عین حال سیاستهائی را که منجر به پایدارترین
فرمهای شهری می شود ارائه نمایند. مسولان یاد شده باید بدانند که کدام گونه
از افزایش تراکم و شدت استفاده از زمین واجد بیشترین پایداری برای محله ای
خاص است و کدام دسته از سیاستها آثار منفی بر توسعه پایدار شهری دارند.
علاوه براین ، آنها باید حد و مرز اقدامات توسعه ای را بدرستی بشناسند و
این بدان معنی است که می باید روشی برای تعیین ظرفیت تراکم درهر محل در
اختیار داشته باشند. مقایسه تطبیقی پژوهشهائی که شهر پرتراکم را به نقد و
آزمون کشانده اند می تواند شواهد و راهنمائیهائی لازم را درباره اجرای گونه
های موفق افزایش تراکم در شهرهای معین و یا نقاط خاصی از شهرها ارائه کند،
لکن باید توجه کرد که به طور معمول این شواهد از شفافیت و صراحت لازم برای
به کارگیری در همه شرائط برخوردار نیستند. بهمین سبب ارزیابی مورد به مورد
هر اقدام همراه با ارزشیابی مستمر آن از جمله ابزار بسیار مهم است .
نتیجه گیری :
این تحقیق با این نکته آغاز شد که گام نخست برای حل و فصل هر مشکل درک درست
آن است و مشکلی را که در این چند صفحه به آن پرداخته ایم مشکلی بس بزرگ و
مهم است .
این مشکل را می توان این چنین بیان کرد: چگونه می توان از طریق بهره گیری
از اندیشه شهر پرتراکم به پایداری شهری دست یافت . در این تحقیق بحث ناظر
بر مشکل پایداری شهری تا حدودی شکافته شد و نشان داده شد که مشکل یاد شده
در برگیرنده دامنه وسیعی از موضوعاتی است که نه تنها در تعامل یکدیگر و در
سطوح مختلف عمل می کنند بلکه بربخشهای مختلف جمعیت نیز آثار متفاوتی بجای
می گذارند: شهر پرتراکم باید ازجنبه های عملی امکانپذیر و از جنبه های نظری
مفید باشد. این که شهر پرتراکم چگونه می تواند انتظارات مرتبط باپایداری
را پاسخگو باشد مساله ای است بس پیچیده ، که بخشی از پاسخ آن را باید در
رابطه بین فرم شهر و مکان افزایش تراکمها، گستره افزایش تراکمها و سیاستها،
مدیریت و سایر زمینه های سیاسی ، اجتماعی - اقتصادی جستجو کرد.
مطالعات و تحقیقات در زمینه شهر پرتراکم ، و حتی بیش از آن ، تحقیقات توسعه
پایدار، دارای شعب و شاخه های بسیار زیادی می باشند. بحث شهر پرتراکم جدا
از سایر مباحث توسعه پایدار قابل دفاع نیست . بهمین سبب قراردادن این بحث
در چارچوب تحقیقاتی گسترده تر که دامنه ای تفصیلی از موضوعات مرتبط را
دربردارد واجد اهمیت است . برای مثال برای پاسخ به این سوال که آیا شهر
پرتراکم می تواند راه حلی قابل توجه و عملی برای دستیابی به پایداری تلقی
شود، باید با گزینه های دیگر مقایسه شود، زیرا ممکن است گزینه های دیگر
موثر باشند. تردیدی نیست که آموزش و بحث و گفت و شنود در این زمینه محور
اصلی بدست آوردن درک بهتر از این مقولات است . درعین حال باید پذیرفت که
ایجاد آینده ای پایدارتر برای کره زمین در گرو همکاری و همیاری جهانی است
و...
