ناصرالدین
شاه در سال ۱۲۲۹ ه.ش دستور داد قصر نیاوران را در دو طبقه شامل شاه
نشین، کرسی خانه، حمام، تالار آینه و ۵۰–۴۰ دستگاه خانه هر کدام شامل ۴
اتاق و یک ایوان برای زنان حرمسرایش
بسازند. در زمان ناصرالدین شاه هر سی سال یک قرن در نظر گرفته می‌شد و او
در سی و یکمین سال حکومتش خود را صاحب قران نامید و این کاخ را «کاخ
صاحبقرانیه» نام نهاد.
تالار آینه (جهان‌نما) با تابلوهای نقاشی گران بها و اشیاء بسیار نفیس
تزیین شدند. آینه کاری‌های تالار اصلی آن در زمان ناصرالدین شاه آغاز شد و
در زمان مظفرالدین‌شاه قاجار به پایان رسید. تالار آینه دارای چهار اتاق است: اتاق منشی دفتر شاه (آخرین منشی دفتر شاه هرمز قریب بود)، اتاق هدایا، اتاق دندانپزشکی و سرویس بهداشتی.
طبقه زیرین این کاخ حوض خانه نام دارد که در زمان ناصرالدین شاه، ورودی حرمسرایش
بوده و در کنار صاحبقرانیه ساختمانی با ۴۰ اتاق قرار داشته که حرمسرای
شاه بوده که آن ساختمان به دستور رضا شاه پهلوی تخریب شد. حوض خانه در
زمان محمدرضاشاه به محل برگزاری جشن‌های غیررسمی پهلوی تبدیل شد. حوض در
وسط بنا قرار دارد و اطراف آن را مبلمان فراگرفته است. یک جار و چند
تابلوی نقاشی، از جمله تابلوی حوضخانه صاحبقرانیه اثر کمال‌الملک در این فضا به چشم می‌خورد. سقفهای چوبی منقوش این بخش، متعلق به قرن ۱۳ هـ.ش. بوده و از شیراز آورده شدند. حوضخانه به لحاظ معماری و تزئیناتی چون گچ‌بری‌ها، ارسیهای فاخر و آثار موجود در آن، بعد از تالار آیینه از زیباترین بخشهای کاخ است.
پس از ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه تغییراتی در ساختمان ایجاد و قسمتی از حرمسرا را خراب کرد. فرمان مشروطیت نیز در حیاط کاخ صاحبقرانیه، توسط او امضا گردید.
آسیبهای موجـود در کـاخ صاحبقـرانیه، به دو دستـه کلی قابل تفکیکـند.
بخش اول آسیبـها مربـوط به تعـدد دوره های مرمتـی بنا در گذشـته است.
آنچـنانکه از تصـاویر تاریخـی برمـی آید، از دوره سـاخت بنـا تا به امـروز
بخشهای مختلفی به پیکره اصلی بنـا افزوده و یا از آن کاستـه شده است. آخرین
تغییـرات، مربوط به اندکی قبل از انقلاب است که طـی آن، طبقه همـکف بـرای
پذیـرایی های خصوصـی دربـار و طبقـه فوقـانی برای دفترکـار محمـدرضا پـهلوی
آماده مـی شود. بسیـاری از مداخـلات انـجام شده در ایـن دوره، مغـایر با
ضـوابط مـربوط به نگهـداری آثار تاریخـی و مخـدوش کننده اصـالت بناست که در
این طبقه بنـدی جزو آسیبهای ذاتـی بنا، منظور می گردد.
بخش دیگر آسیبها، ضایعـات ساختمـانی قابـل مشـاهده در بنای فعـلی است.
آشفتـگی منظر باغ، طبله کردن سطوح گچی، فرسودگی سطـوح سنگی، مشـکلات
سیستمهای الکتریکی، مکانیـکی و تاسیسات، رنگ پریـدگی و فرسودگی سطوح چوبی،
ضایـعات مربـوط به کف سازی محـوطه هـای بیرونی و … ازجمله آسیبهای وارده به
بنـا هستند. علت عمده این آسیبها، مداخلات غلط در بنا و عدم مراقبت از آن
است.
در این گزارش بجـهت کیفیت آسیبـها موجود در بنـا از تدفـیق در ماهیـت
مداخـلات انجام یافتـه مرمـتی در پیش از انقلاب، پرهیز کرده و بررسی آن را
به فرصتی دیگر موکول می کنیم.
اما آسیبهای قابل مشاهده در بنای فعلی مورد توجه، ثبت و ارائه قرار گرفته
اند که بر این اساس ابتدا آسیبهای موجود در فضاهای داخلی و خارجی، بام، نما
و تزئینات بررسی گردیده و بعد بصورت موضوعی گزارش می گردند و در انتها
جداول آسیب نگاری کاخ صاحبقرانیه ارائه می شود.
آسیبهای خارجی (جان پناه) : آسیبهای ناشی از مداخله غلط و
عدم مراقبت
آسیب : – کثیف و بد چهره شدن دیواره های آجری جان پناه
– نم کشیدن و لک شدن دیوارها در بالکن
– پاشیده شدن گچ و قیر بر روی آجرهای دیوار
– بوجود آمدن سوراخهایی بر روی دیوارهای آجری
علت : – مرور زمان، فرسودگی و عدم توجه
– بارندگی و عدم وجود ازاره مناسب
– مداخلات غلط انسانی و عدم نگهداری مناسب از بنا
درمان: – پاک نمودن لکه ها
– دفع رطوبت ، ایجاد ازاره های مناسب و عایق کاری
– مرمت دوباره دیوارهای آجری با توجه به اصول مرمت
– مراقبت دائم
